Gemeente Zuidhorn

5.3.13 SAAKSUM

Ontstaansgeschiedenis

Saaksum is een wierdedorp in het noordoosten van de gemeente Zuidhorn. Het is vermoedelijk omstreeks het begin van de jaartelling ontstaan op een kwelderwal van het voormalige eiland Humsterland. De kerk op het hoogste punt van de wierde (ca. 4 meter boven NAP) is in de twaalfde eeuw gesticht en heeft een toren die stamt uit de zestiende eeuw. Het huidige schip is in 1849 gebouwd. Oorspronkelijk ligt het dorp aan de Saaksumer Rijte, een waterloop die naar het noorden via de Saaksumer Zijl verbinding geeft met de Hunze. Na 1826 wordt de afwatering van dit deel van de polder Humsterland verzorgd door het Oldehoofsche Diep, nu Oldehoofschekanaal. Het deel van de Rijte ten noorden van de verbinding naar Oldehove, vervalt geleidelijk tot een weinig zichtbare kavelsloot achter de percelen aan de Noorderstraat. Ten zuiden van de weg wordt het diep de opvaart naar het Oldehoofschekanaal. In het dorp heeft naast de kerk aan de noordzijde een borg gestaan. Deze borg is in 1583 door de stad Groningers verwoest en wordt niet weer opgebouwd. Voor 1850 staan aan de oostzijde van de wierde vier boerderijen. Deze staan er nu nog. Direct ten zuiden van de kerk zijn dat de Almaheerd en de Themaheerd. Aan de zuidkant van de wierde ligt de Retkemaheerd en aan de oostkant ligt de vierde boerderij. De overige bebouwing, overwegend woningen, ligt aan de westzijde van de wierde nabij de opvaart. In de periode 1850-1940 verdicht zich de woonbebouwing aan de westzijde van de wierde. Aan de Eiso Jargesstraat zijn in 1921 en 1953 enkele woningwetwoningen gebouwd waardoor het terrein tussen deze straat, de Noorderstraaten De Kamp, geheel bebouwd wordt. Aan de Roodehaansterweg zijn in de jaren twintig van de vorige eeuw twee ruime woningen gebouwd. De boerderijen zijn tussen 1896 en 1926 van nieuwe één- of tweekap schuren voorzien. Van één boerderij is de schuur van recenter datum. In 1981 zijn aan de Heralmastraat een dorpshuis en twee woonhuizen verrezen op een plaats waar voordien twee arbeiderswoningen stonden. In 1988 krijgt Saaksum de status beschermd dorpsgezicht.

Gebiedsbeschrijving

Saaksum vormt met een menging van een radiale en rechthoekige (blokvormige) grondvorm binnen de categorie wierdedorpen een aparte groep. De Noorderstraat en Eiso Jargestraat vormt aan de westzijde een halve cirkel wat kenmerkend is voor een radiale structuur. Aan de oostzijde wordt de cirkel afgesneden door het rechte noord-zuid tracé van de Roodehaansterweg, die de doorgaande verbinding vormt tussen Aduard, Roodehaan, Warfhuizen en Leens. De boerderijen zijn met het bedrijfsgedeelte naar de ringweg gekeerd. Ook de boerderijen aan de zuid- en oostzijde zijn met de schuur naar de weg gekeerd. Aan de westzijde van de wierde staan de woonpanden dicht opeen direct aan de verharding gelegen, waardoor een sterke beslotenheid ontstaat. Vanuit de ringweg geeft de Eiso Jargesstraat naar het westen verbinding met Oldehove. De Heralmastraat loopt over het midden van de wierde. Tussen deze straat en de ringweg zijn er drie smalle verbindingen te weten de Smitsgang, de Grote Gang en de Kleine Gang. In het verlengde van de Smidsgang loopt een voetpad door naar het oosten en vormt de ontsluiting van de kerk. Hoewel de bebouwing aan de Heralmastraat vrijwel geheel aan de westzijde staat, heeft de straat door de begroeiing toch een besloten karakter. De opvaart naar het Oldehoofschekanaal is weinig markant, ligt laag en wat verscholen achter de bebouwing en begroeiing. De Roodehaansterweg heeft een asfaltbedekking om de doorgaande functie te kunnen verzorgen. De overige straten en paden zijn voorzien van klinkerverharding, terwijl de oude verbindingsweg (Achterweg) naar Ezinge niet verhard is. Doorzichten op de wierde zijn aanwezig tussen de ring in het westen via de drie stegen naar de kerk in het oosten. Op het punt waar de Noorderstraat en de Heralmastraat samenkomen bestaat een fraai doorzicht naar het noorden waar de Reitdiepdijk is gelegen, zodat de oorspronkelijke ligging van het dorp aan het water zichtbaar wordt. De woningen in het dorp hebben allen één bouwlaag met kap. De oudere woningen zijn van het karakteristieke langgerekte of dwarshuis type met de noklijn evenwijdig aan de straat. De gevels zijn conform de boerderijen opgetrokken uit rode baksteen. De daken bestaan uit rode of donkerblauwe al dan niet geglazuurde dakpannen.

Waardering

Het geheel van de bebouwing op en aan de rand van de wierde vormt een gaaf en kwalitatief hoogwaardig geheel. Het gaat om een oorspronkelijk gegroeid ensemble van bebouwing, groenstructuur en landschap. Het geheel van het dorp geniet bescherming op basis van het beschermde gezicht. De planologische begrenzing loopt vanwege de verbinding van de structuur van de wierde naar het omliggende landschap enigszins ruim om de bebouwing. Deze grens is voor het bepalen van welstandsgebieden overgenomen. Het Oldehoofschekanaal inclusief het jaagpad kan aan de zuidzijde als grens worden aangehouden en de opvaart aan de westzijde. In het verlengde loopt de westgrens gelijk met de achterzijde van de percelen aan de Noorderstraat. Aan de noordzijde loopt de grens gelijk met de oude onverharde verbindingsweg naar Ezinge. Aan de oostzijde wordt de grens gevormd door de achterzijde van de percelen aan de Roodehaansterweg.

Beleidsintenties

Gelet op de aanwezige waarden kent Saaksum twee specifieke welstandsgebied, namelijk E. Jargesstraat-west, Heralmastraat en E. Jargesstraat-oost, Roodehaansterweg.

Het beleid is gericht op het geheel handhaven van het authentieke bebouwingsbeeld. Dit betreft bebouwd en onbebouwd deel dan de wierde en het aansluitende landschap. Bij uitbreiding is de inzet dat vernieuwing terughoudend van karakter is. Nadruk wordt gelegd op de oorspronkelijke details, materialen en kleuren. De erfinrichting van de boerderijen en vrij gesitueerde huizen blijft authentiek met moestuinen inrichting en leibomen met hagen. Tot slot blijft de overgang van bebouwing naar open landschap met een bovengeschikt, gevarieerd groenbeeld gehandhaafd. Alle afschermingen van tuinen zijn uitgevoerd in de vorm van hagen, struiken en boombeplanting. Te zware boomsingels worden vermeden.