Gemeente Zuidhorn

5.3.15 ZUIDHORN

Ontstaansgeschiedenis

Zuidhorn is een streekdorp. Het is ontstaan in de twaalfde en dertiende eeuw op een locatie langs een voormalig veenriviertje. Het vormt in die tijd samen met Noordhorn een lint met plaatselijk bebouwing op een keileemrug in het omringende veen. De bewoning in het dorp is relatief laat op gang gekomen vanwege de slechte waterhuishouding van het gebied rondom. In de veertiende eeuw komt de wegverbinding tussen Groningen en Friesland via het klooster van Aduard en Zuidhorn te liggen, waar vervolgens ten zuiden van Noordhorn deze weg aansluit op de oude dijk naar Gerkesklooster in Friesland.

Komend vanuit het oosten maakt de weg in de kom van Zuidhorn vrij direct een scherpe knik naar het noorden om het tracé van de relatief smalle hoogte te volgen. De lintbebouwing langs de as bestaat oorspronkelijk uit boerderijen met een opstrekkende verkaveling. Ten noorden van de kern wordt naar het westen de Schipsloot naar Briltil gegraven, waardoor Zuidhorn via het Hoendiep en Enumatil een verbinding krijgt met de stad Groningen en via het Kolonelsdiep met Friesland. Tot het midden van de negentiende eeuw bestaat de bebouwing uit de oude woonkern rond de kerk, een aantal boerderijen, een molen en twee borgen. De Hanckemaborg uit de zestiende eeuw staat ten noorden van de bebouwing en de Klinckemaborg uit de zeventiende eeuw in het zuiden. De structuur van het dorp beslaat de huidige Hoofdstraat, de Nieuwstraat, Schoolstaat, Klinckemalaan, Jellemaweg en Molenstraat.

In de tweede helft van de negentiende eeuw en de eerste helft van de twintigste eeuw krijgt Zuidhorn steeds meer regionale functies en groeit het inwoneraantal. In die periode hebben de Hoofdstraat de Nieuwstraat ten behoeve van centrumfuncties een sterke verdichting ondergaan. Ook worden de verbindingen verbeterd door de aanleg van de spoorlijn naar Groningen en Leeuwarden in 1866. Mede hierdoor werd het aantrekkelijk voor meer bemiddelde burgers en renteniers zich te vestigen op voorname locaties langs De Gast. Zij bouwden hier riante woningen in diverse bouwstijlen met fraai aangelegde tuinen. De beide borgen zijn rond 1900 afgebroken. Op deze plek en in het gebied rond de Schipsloot worden meer bescheiden woningen gebouwd. In de Hoofdstraat wordt de knik in het oude wegtracé afgerond en in de driehoek wordt de dorpsherberg annex raadhuis en waterschapshuis gebouwd. In 1917 is er tegen het dorpslogement annex raadhuis een nieuw gemeentehuis gebouwd dat nu nog de bocht in de weg bepaalt. Direct ten noorden hiervan krijgt het waterschap een nieuw kantoorpand. Een belastingkantoor wordt met een kleine afstand eveneens aan de Hoofdstraat gebouwd, terwijl het kantongerecht verder naar het noorden aan De Gast komt. In het gebied tussen De Gast en het spoor verrijzen rond 1930 luxe enkele en dubbele middenstandswoningen. Het betreft de Wilhelminalaan, Burgemeester De Vrieslaan, Stationsweg en Burgemeester Kruisingalaan. Behalve woningen werden hier naast het stationsgebouw ook een marechausseekazerne en een school gebouwd. Eind negentiende, begin twintigste eeuw kent Zuidhorn bedrijvigheid in de vorm van een sigarenfabriek in het gebied tussen De Gast, de spoorlijn en de Boslaan. Hiervan rest slechts de directeurswoning. Van de stoomgrutterij de Zevenster resteren nog enkele pakhuizen uit 1880 langs het later tussen 1929-1938 gegraven van Starkenborghkanaal. Na de oorlog hebben De Gast en de Hoofdstraat hun doorgaande functie verloren en zijn in eerste instantie met name aan de westzijde nieuwbouwwijken verrezen. De afgelopen decennia is de focus verlegd naar het oosten door de ontwikkeling van het stationsgebied, de ontwikkeling van de woningbouwlocatie Oostergast en de aanleg van een nieuwe provinciale rondweg.

Gebiedsbeschrijving

De straatwanden van de Hoofdstraat en Nieuwstraat zijn wisselend van karakter en hoogte, maar wel aaneensluitend bebouwd. Tussen de lagere, veelal tot winkels verbouwde huizen staan een aantal voormalige openbare gebouwen met een forse bouwmassa in twee lagen met kap. De nog aanwezige boerderijen en latere woonhuizen zijn in één laag met kap uitgevoerd. Deze panden zijn vaak verbouwd, maar soms nog zeer gaaf bewaard gebleven.

Ten westen en zuiden van de oude kern loopt parallel aan de Hoofdstraat de Jellemaweg. Tussen deze wegen bevindt zich de oude kerk met een omringend, deels ommuurd en fraai beplant hof met pastorie en enkele straten met lage woningen verscholen in het groen: de Schoolstaat en de Gaickingalaan. De Frankrijkerlaan vormt de afsluiting van het oude centrum aan de noordzijde en geeft de plek aan van de oude Schipsloot. Verder naar het westen is het water nog zichtbaar langs de Brilweg. De bebouwing is deels van rond 1900 en het profiel is met bomen ingeplant. In het gebied van de Molenstraat is geleidelijk een winkelgebied met parkeergelegenheid gekomen als uitbreiding van het winkelbestand in de oude kern. De Klinckemalaan vormt de oude verbinding van de Hoofdstraat met het buitengebied richting Enumatil. Deze laan is bebouwd met bescheiden woonhuizen uit de jaren dertig van de vorige eeuw.

Tussen De Gast en het spoor bevindt zich een villabuurt met enkele straten met boombeplanting en karakteristieke woningen uit de jaren dertig alsmede enkele grotere gebouwen zoals een school en de voormalige marechausseekazerne die tegenwoordig als praktijkruimte gebruikt wordt. Aan de oostzijde van het spoor is vanaf de jaren negentig het stationsgebied tot ontwikkeling gekomen. Dit gebied, met het nieuwe gemeentehuis (1997), heeft een kantoorparkachtige uitstraling. In de jaren tachtig is aan de Burgemeester Kruisingalaan een winkelplein ontstaan dat aansluit op de achterzijde van de winkels van de Hoofdstraat. Dit gebied wordt nu verder ingevuld met een forse winkelcluster, appartementen en parkeergarage. De Hoofdstraat sluit aan de noordzijde aan op De Gast. Deze voorname weg vormt de verbinding met Noordhorn en heeft een slingerend verloop, een markante laanbeplanting en een rijke villabebouwing aan weerszijden.

Waardering

De oude kern van Zuidhorn is waardevol vanwege de sterke samenhang tussen het bewaard gebleven historische wegverloop en het deels nog authentieke bebouwingsbeeld. In het verloop van de Hoofdstraat en De Gast is de historische verbindingsroute duidelijk herkenbaar. Door de historisch gegroeide variatie in het bebouwingsbeeld en de specifieke ruimtevorm van de oude doorgaande route biedt de kom zicht op de ontstaansgeschiedenis van het dorp. De regionale centrumfunctie die Zuidhorn in de loop der tijd heeft verworven, is afleesbaar aan de forse, bijzondere gebouwen met (voorheen) een openbare functie. Deze bebouwing is bepalend voor de belevingswaarde van de kom. Het zuidelijke deel van de Hoofdstraat direct ten oosten van de knik heeft vanwege het royale, groene profiel enige gelijkenis met De Gast. Deze ruimtelijke samenhang versterkt de herkenbaarheid en de lengtewerking van het oude routeverloop. De gemengde, compacte en enigszins stedelijke bebouwing aan de Hoofdstraat en de Nieuwstraat is gebouwd in een scala aan bouwstijlen. De monumentale kerk en de bijbehorende pastorie zijn gaaf bewaard gebleven. Het kerkelijke ensemble ligt enigszins afzijdig in een ommuurde hof met een uitgesproken groen karakter. De omliggende straten, te weten delen van de Holtweg en de Jellemaweg, vormen door de doorgaande groene karakteristiek en de dorpse sfeer een ruimtelijk geheel met het hof rond kerk en pastorie. De villabuurt bij het station vormt door de stijlvolle, afwisselende bebouwing en de groene laanbeplanting, ontworpen in het begin van de twintigste eeuw, een karakteristiek samenhangend gebied. Het betreft de Stationsweg, Wilhelminalaan en de Burgemeester de Vrieslaan. Aan de Julianalaan is achter een groot grasplantsoen een solitaire, monumentale boerderij gelegen die vroeger met De Gast verbinding had. De Gast is een beschermd dorpsgezicht. Het stationsgebied aan de oostzijde van het spoor vormt ten opzichte van de historisch, ruimtelijke hoofdstructuur een gebied op zich. Dit gebied kenmerkt zich door individueel vormgegeven, losse bedrijfs- en kantoorpanden met een ten opzichte van het dorpse bebouwingsbeeld afwijkende oriëntatie, maat en schaal, hoofdvorm, materiaal- en kleurgebruik. Door de grote mate van variatie tussen de panden, de vrij stenige inrichting van de bedrijfskavels in combinatie met het beperkt aanwezige opgaande groen oogt het stationsgebied onsamenhangend en stenig.

Beleidsintenties

Gelet op de aanwezige waarden kent Zuidhorn, naast generieke welstandsgebieden, vijf specifieke welstandsgebieden, namelijk Nieuwstraat-Hoofdstraat e.o., De Gast-noord en beschermd dorpsgezicht, villabuurt Wilhelminalaan, NH kerk e.o. en stationsgebied.

Het ruimtelijke beleid voor Nieuwstraat-Hoofdstraat e.o. is gericht op het handhaven van authentieke panden in al hun verscheidenheid. Sommige stukken in de Nieuwstraat en de Hoofdstraat kennen panden die in de loop van de tijd door verbouw qua beeld verminkt zijn. Deze kunnen met respect voor de schaal, gevelverhouding, details en architectonische expressie van het oorspronkelijke pand vernieuwd worden. Incidenteel is indien noodzakelijk, nieuwbouw mogelijk mits panden worden herbouwd in de oorspronkelijke bouwstijl.

Wat betreft De Gast-noord en beschermd dorpsgezicht is het beleid gericht op het integraal handhaven van ruimte, erfinrichting en bebouwing. Eventuele aanpassingen in de bebouwing kunnen in principe slechts worden gerealiseerd op terug gelegen posities en in een terughoudende vormgeving. De groene setting blijft in alle gevallen behouden. In het noordelijk deel van dit gebied is het streven erop gericht het straatprofiel te herstellen en tot een geheel te maken met de Rijksstraatweg te Noordhorn.

Het ruimtelijk beleid voor de villabuurt Wilhelminalaan is gericht op handhaven van bebouwing en ruimte. De groene inrichting wordt beschermd en hersteld. Incidenteel is indien noodzakelijk, nieuwbouw mogelijk mist van een goed architectonisch kwaliteitsniveau. Voor de vier panden tegenover het station geldt dat de hoofdvorm van de steile kapvorm gehandhaafd blijft zodat de sterke ritmiek van dit ensemble in stand wordt gehouden.

Voor de NH kerk en haar omgeving wordt ingezet op behoud van de kleinschalige bebouwing en het groene karakter. Incidentele panden kunnen worden vervangen door nieuwbouw mits de nieuwe panden aansluiten bij de bestaande schaal en materialisatie. Het grondoppervlak van de bebouwing breidt slechts in geringe mate uit zodat er voldoende ruimte blijft voor beplanting en het groene karakter behouden kan worden.

Tot slot wordt in het stationsgebied ingezet op een behoedzame doorontwikkeling van het gebied waarbij het streven erop gericht is meer samenhang aan te brengen door het groene karakter te versterken en bij verbouw of nieuwbouw aan te sluiten bij het heersende kleur- en materiaalgebruik dat in dit gebied overheerst. Ook worden, indien zich de mogelijkheid voordoet, afspraken tussen gebruikers gestimuleerd om de overgang tussen de openbare ruimte en de bedrijfskavels en de inrichting van de kavels op elkaar af te stemmen.